Co to jest Afazja?

Afazja od st .gr. aphates -dokładne znaczenie tego terminu brzmi-osoba niemówiąca. Istnieje wiele definicji określających afazję. Wg M. Maruszewskiego „afazja to spowodowane organicznym uszkodzeniem odpowiednich struktur mózgowych częściowe lub całkowite zaburzenie mechanizmów programujących czynności mowy u człowieka, który już uprzednio opanował, nabył te czynności” (Maruszewski 1966)

Z kolei J. Styczek tak definiuje afazję: „.częściowa lub całkowita utrata umiejętności posługiwania się językiem(czyli strukturami i regułami gramatycznymi), spowodowana uszkodzeniem odpowiednich struktur mózgowych. Jest to właściwie utrata częściowa lub całkowita znajomości języka(rozumienia), występują także trudności w ponownym nauczeniu się go”.(Styczek 1983).

Inaczej definiuje afazję  Maria Pąchalska. Według tej autorki „afazja to nabyte zaburzenie lub utrata zdolności językowego porozumiewania się w następstwie różnego rodzaju organicznych uszkodzeń strategicznego dla mowy obszaru mózgu” (Pąchalska M.,2003 s 34).

Ważne jest znaczenie zawartego w definicji afazji określenie „nabyte”.

Chory z afazją posiadał przed chorobą normalne zdolności językowe odpowiednie do jego wieku, wykształcenia, statusu społecznego, wykonywanego zawodu .Na skutek choroby lub urazu te rozwinięte zdolności uległy zaburzeniu, zakłóceniu lub też zostały utracone. Stan osoby dorosłej dotkniętej afazją, różni się od stanu dziecka u którego mowa nie jest jeszcze w pełni ukształtowana lub nie rozwija się prawidłowo.

Afazja nie dotyczy żadnej konkretnej choroby, opisuje pewną grupę objawów, zaburzeń językowych wywołanych organicznym uszkodzeniem mózgu.

Najczęstsze z nich to:

  • trudności w przypominaniu prawidłowych nazw czynności, przedmiotów, zjawisk,
  • zaburzenie artykulacji (nieprawidłowe wypowiadanie głosek),
  • zamiana słów na inne (nieprawidłowe),
  • „przymusowe” wypowiadanie słów, szczątków słownych,
  • nieprawidłowa linia prozodyczna mowy,
  • tworzenie neologizmów (wyrazów, które nie istnieją w danym języku),
  • nieprawidłowe używanie form gramatycznych,
  • żargon afatyczny (mowa składa się z nieistniejących wyrazów),
  • niemożność wypowiadania oraz rozumienia dłuższych wypowiedzi,
  • trudności w pisaniu,
  • trudności w czytaniu.

Pacjenci z afazją nie umieją określić czasu, nie rozpoznają przedmiotów , nie rozumieją znaczenia słów i gestów. U osób niewidomych i głuchych, afazja objawia się jako niemożność tworzenia i odbioru tekstu sygnalizowanego (pismo Braille’a, kod Morse’a, palcowanie), którym chory posługiwał się przed zachorowaniem.

Afazja może dotyczyć wszystkich zdolności językowych:  mówienia, rozumienia wypowiedzi , czytania, pisania oraz liczenia. U chorego z afazją ulega zaburzeniu umiejętność posługiwania się strukturami językowymi (fonemami, wyrazami, zdaniami).Zaburzenia w porozumiewaniu się mogą być spowodowane również mijającymi stanami, jak np. upojeniem alkoholowym, zmęczeniem a także zdenerwowaniem. Nie jest to afazja, a funkcje powracają po wyeliminowaniu czynnika wywołującego taki stan. Zaburzenia w zakresie języka i mowy występujące w chorobach psychicznych, tj.: schizofrenii, głębokiej depresji, nerwicach histerycznych nie są również afazją(Pąchalska 2005).

Afazja występuje w takiej sytuacji, kiedy osoba chora, która dotychczas sprawnie posługiwała się funkcjami językowymi, ma problemy z pisaniem i czytaniem,  mówieniem lub rozumieniem mowy, precyzowaniem czasu, określaniem przestrzeni, rozpoznawaniem przedmiotów, stosowaniem form gramatycznych. Chory traci kontakt z otaczającą  rzeczywistością, nie jest w stanie niczego powiedzieć i nie rozumie, co inni do niego mówią. Nie może wyrazić własnych myśli i uczuć oraz odczytać myśli i intencji innych ludzi. Wokół niego wszystko staje się niezrozumiałe, dzieje się tak zwłaszcza u osób dotkniętych głęboką afazją.

Róże obrazy afazji, zależne od lokalizacji uszkodzenia, obejmują w niejednakowym stopniu ekspresję i odbiór treści językowych. Patologia może dotyczyć różnych aspektów języka: leksykalnego (doboru właściwych słów), semantycznego(znaczenia słów),fonologicznego(prawidłowego brzemienia słów), syntaktycznego (np. porządku słów w zdaniu, końcówek fleksyjnych) oraz motorycznej realizacji czynności mówienia.(Seniów2009).

 

PRZYCZYNY AFAZJI

Udary mózgu

Mózg pełni wiele skomplikowanych funkcji i wymaga dobrego ukrwienia. Krew dostarcza do każdej komórki mózgowej tlen i substancje odżywcze. Nawet krótkotrwałe pozbawienie tkanki nerwowej dopływu tlenu powoduje jej natychmiastowe obumieranie. Udar mózgu jest następstwem nagłego lub znacznego ograniczenia dopływu krwi do mózgu. Dochodzi do blokady naczynia poprzez zakrzep, zator lub anomalie naczyń, osłabiają one ściankę naczynia lub zwężają jego średnicę i zmniejszają przepływ krwi, mogąc powodować pęknięcie naczynia i wylew lub utrudnione krążenie, co w efekcie prowadzi do obumierania fragmentu  tkanki mózgowej.60%przypadków afazji to następstwa udarów mózgu, kiedy zniszczeniu ulegną te obszar, które kierują procesami porozumiewania się.

Wyróżniamy pięć rodzajów udaru mózgu:

  • krwotok mózgowy,
  • zakrzep tętniczy,
  • zator mózgowy,
  • ucisk tętniczy,
  • skurcz tętnic mózgowych.
udar mozgu

Urazy czaszki

Do urazu dochodzi w wyniku silnego zderzenia czaszki z twardym przedmiotem. Czasami urazowi towarzyszy złamanie kości czaszki (uraz otwarty), a może także przebiegać bez złamania (uraz zamknięty).Mogą one prowadzić do stłuczenia , zranienia czy wstrząśnienia mózgu. Skutki uszkodzenia zależą od  rozległości obszaru mózgu, który został zniszczony w wyniku urazu .Mogą pojawić się zaburzenia świadomości, procesów poznawczych, a także afazja.

Guzy mózgu

Guzy mózgu- tzw. guzy śródczaszkowe , które rozwijają się wewnątrz czaszki, mogą powstawać w samym mózgu lub w oponach mózgu. Wyróżniamy:

  • guzy nowotworowe,
  • zapalne (ropień),
  • naczyniowe (tętniak),
  • guzy innego pochodzenia rozwijające się wewnątrz czaszki.

Objawy afazji, które mogą pojawić się w formie różnorodnych zaburzeń w mówieniu czy rozumieniu wypowiedzi, są uzależnione od rodzaju guza, jego lokalizacji i procesu wzrostowego.[1]

Choroby degeneracyjne (zwyrodnieniowe) atakujące układ nerwowy

Choroby degeneracyjne występują wtedy, gdy uszkodzenie jest rozproszone w całym mózgu, a zwłaszcza w okolicy płatów czołowych, co prowadzi do kłopotów z pamięcią. Zaburzenia  te postępują w czasie, a objawy pogłębiają się. Zaliczamy do nich:

  • stwardnienie rozsiane,
  • stwardnienie boczne zanikowe,
  • choroba Parkinsona,
  • otępienia umysłowe,
  • encefalopatię,
  • chorobę Alzheimera
  • chorobę Picka i inne.

 

Zatrucia toksynami

Zatrucia mogą być spowodowane tlenkiem węgla, metalami ciężkimi, środkami narkotycznymi lub alkoholem metylowym. Toksyny przedostające się  przez układ krwionośny niszczą strukturę komórek mózgowych.

Typy i rodzaje afazji

W zależności od stopnia nasilenia choroby wyróżniamy afazję:

  • łagodną,
  • umiarkowaną,
  • głęboką.

Głębokość afazji bywa różna u danego pacjenta, niestała i wymaga ciągłej weryfikacji. Chory z afazją może mieć dni gorsze lub lepsze. U jednych może występować ustępowanie objawów w okresie spontanicznej poprawy, u innych, u których proces chorobowy postępuje, zmiany pogłębiają się. To zmienia diagnozę z dnia na dzień .Dlatego nie wystarczy zbadać pacjenta tylko jeden raz, aby w sposób wiarygodny  stwierdzić, czy pacjent ma głęboką afazję. Zmiany te występują spontanicznie przez pewien czas, po którym pacjent wchodzi w etap zwany plateau, i wymaga innego postępowania terapeutycznego. Wyróżniamy dwa podstawowe rodzaje afazji komunikatu werbalnego polegające na:

  • trudnościach z percepcją (rozumieniem ,dekodowaniem),
  • trudnościach z ekspresją (mówieniem, kodowaniem).

Afazja całkowita(totalna)

 W tej postaci afazji wszystkie funkcje mowy zostają zaburzone, chory nie wypowiada żadnych słów ani sylab, nie umie ich powtórzyć , ani nie wykonuje poleceń. Nie rozumie także słów innych ludzi, nie potrafi wyrazić swoich myśli. Ten typ afazji występuje zwykle bezpośrednio po uszkodzeniu mózgu i utrzymuje się przez pierwsze tygodnie choroby, a następnie przechodzi w tzw. afazję mieszaną.

Afazja ruchowa (motoryczna, ekspresyjna ,niepłynna, kodująca, Brocka)

 

Afazja ta występuje, gdy zostanie uszkodzona okolica Broca (okolica tylnej części dolnego zakrętu czołowego lewego)oraz część kory mózgu istoty białej.

W tej postaci afazji chory rozumie, co się do niego mówi, prawidłowo wykonuje polecenia, ale sam nie potrafi znaleźć słów do wyrażania swoich myśli, spontanicznie wypowiadać ich oraz artykułować. Ma trudności w powtarzaniu słów, które wypowiadają do niego inne osoby. Nie jest w stanie pisać ani czytać oraz prawidłowo nazwać pokazywane  przedmioty.

Ten rodzaj afazji charakteryzuje powolne mówienie, z licznymi przerwami w wypowiedzi. Pacjent może wypowiedzieć jedynie kilka sylab lub słów. Mowa jest niepłynna,  sylabizowana, wymaga od chorego dużego wysiłku i czasu. Chory używa więcej rzeczowników, mniej czasowników, przymiotników i przysłówków. W tym rodzaju afazji może występować mowa telegraficzna, chory mówi krótkimi prostymi wypowiedzeniami. Pacjent z afazją ruchową ma zachowane w dużym stopniu rozumienie, jest świadomy popełnianych błędów. Może być płaczliwy, agresywny lub bierny i apatyczny.W tej postaci afazji pojawiają się :

  • agramatyzmy – chory nie potrafi ułożyć słów w całe, sensowne zdania,
  • parafazje semantyczne- to znaczy, że chory używa słowa bliskoznacznego lub używa słów o uogólnionej treści,
  • peryfrazy– pacjent nie umie nazwać danego przedmiotu, lecz opisuje go, np. do czego on służy,
  • anomie- chory opuszcza słowa, których nie może sobie przypomnieć.

 

Afazja czuciowa- (sensoryczna, percepcyjna, płynna, dekodujaca, Wernickiego)

 Występuje przy uszkodzeniu bocznej powierzchni lewego płata skroniowego (okolica Wernickiego) tzw. „ czuciowy ośrodek mowy”. W tej postaci afazji chory nie rozumie słów wypowiadanych przez innych, nie potrafi ich powtarzać, pisać pod dyktando, nie wykonuje poleceń, nie pojmuje on sensu cudzych wypowiedzi .

W afazji czuciowej mowa jest płynna, prawidłowe są  intonacja i melodia. Wypowiadane słowa są dziwne i niezrozumiałe. Chory nazywa przedmioty w nieprawidłowy sposób. Mówi dużo i szybko. Słowa używane są niezgodnie ze swym znaczeniem, nielogicznie. Czasami jest brak krytycyzmu, chory nie jest świadomy swych  wypowiedzi, nie zdaje sobie sprawy z tego, że są one zaburzone i niezrozumiałe. Często pacjent z afazją czuciową nie jest przygnębiony tym, co się z nim dzieje, bywa przesadnie wesoły i uśmiechnięty. W tej postaci afazji pojawiają się:

  • paragramatyzmy –chory tworzy pozornie gramatyczne zdania, występują błędy w składni przy zachowaniu formy gramatycznej zdania, prawidłowy jest rytm i melodia mowy,
  • parafazje werbalne-pacjent zastępuje słowo celowe słowem bliskobrzmiącym o zupełnie odmiennym znaczeniu lub wypowiada ciąg głosek, które są pozbawione znaczenia,
  • anomia– jest to zaburzenie nazywania i jest najczęściej spotykanym objawem afatycznym; chory z anomią nie kojarzy słów ze zjawiskami, do których się one odnoszą, nie może znaleźć odpowiednich słów, pojawiają się parafazje fonetyczne (słowo blisko brzmiące, zaczynające się od tych samych głosek, ale o innym znaczeniu)oraz parafazje semantyczne ( słowa, które należą do tej samej grupy znaczeniowej, co słowa celowe),
  • afazja z powtarzającą się wypowiedzią (monofazja)-charakteryzuje się taką wypowiedzią chorego, kiedy słownictwo pacjenta ogranicza się do jednej wypowiedzi na zadane pytania; zachowana jest linia prozodyczna mowy,
  • afazja tzw. żargonowato najcięższa postać afazji czuciowej; pacjent używa dziwnych wypowiedzi, niezrozumiałych krótkich zwrotów, które nie mają nic wspólnego z prawidłowym leksykonem, jest to tzw. pustosłowie z licznymi parafazjami werbalnym,
  • neologizmy-jest to zbitek fonemów, które nie stanowią prawdziwych wyrazów w żadnym języku; występują nie tylko w wypowiedziach słownych, ale również w piśmie,
  • agramatyzm-pacjent nie buduje zdań w całości (głęboki), buduje proste zdania z błędami (umiarkowany) oraz pacjent buduje proste zdania, ale ma problemy z ułożeniem zdania złożonego (lekki).

Afazja mieszana

  1. Szumska(1980) podaje, że obraz zaburzeń, z którymi spotykamy się najczęściej, obejmuje cechy afazji zarówno ruchowej, jak i czuciowej(j.szumska,1980s34) Chory w tej postaci afazji ma trudności z wypowiadaniem się, jak i rozumieniem mowy, ale udaje się z nim nawiązać kontakt. Ten typ afazji występuje najczęściej po ustąpieniu afazji totalnej.

 Afazja pourazowa

Ten rodzaj afazji  różni się od siebie w zależności od  rozmiaru uszkodzenia, lokalizacji oraz charakteru. Mogą powstać uszkodzenia ogniskowe, mikrowylewy lub urazy neuronalne, co prowadzi do zaburzenia wielu procesów mózgowych, również mowy. Duże znaczenie ma tutaj  długotrwała utrata przytomności, gdyż mogą powstać wtedy zaniki korowe i podkorowe. Pacjent z afazją pourazową jest „małomówny” , trudno mu rozpocząć wypowiedź. Kiedy ją rozpocznie, wypowiedzi są krótkie, sprawiają choremu wiele wysiłku. Pacjent mówi szybko ,czasami na „jednym wdechu” a jego wypowiedź nie jest zrozumiała dla otoczenia. Wypowiada tzw. ”zbitki słowne” oraz robi długie przerwy w czasie jednej wypowiedzi. U innych chorych, u których jest obecne porażenie narządu artykulacyjnego, mowa może być spowolniała, występuje wtedy dyzartria, która towarzyszy afazji pourazowej. W tym rodzaju afazji może dojść do mutyzmu całkowitego, to znaczy chory przestaje mówić.

Poniżej została zamieszczona tabela (za: J. Styczek, 1981).Przedstawia ona cechy charakterystyczne dla różnych typów afazji. Uwzględnia również  zaburzenia pisania

 (agrafia, dysgrafia) oraz czytania (aleksja, dysleksja). Nie są to zaburzenia mowy, ale trudno rozpatrywać mowę, nie odwołując się do ogólnego systemu językowego. Charakterystyczne objawy odnoszą się do prostych czynności, takich jak powtarzanie pojedynczych sylab, czy słów – prostych z perspektywy osoby zdrowej[1]

 

afazja

postulowane przez model objawy kliniczne

podkorowa czuciowa

Zaburzone jest rozumienie, powtarzanie, pisanie pod dyktando. Zachowana jest mowa spontaniczna, czytanie i pisanie od siebie.

korowa czuciowa

Zaburzone jest rozumienie i powtarzanie. Zachowana jest mowa spontaniczna, czytanie i pisanie, choć mogą ulec wtórnemu zaburzeniu na skutek braku kontroli czuciowej (braku rozumienia).

transkorowa czuciowa

Zaburzone jest rozumienie. Zachowane jest powtarzanie bez rozumienia.

przewodzenia

Zaburzone jest powtarzanie. Zachowana jest mowa spontaniczna i rozumienie, chociaż mogą ulec wtórnemu zaburzeniu z powodu trudności w interakcji między okolicami Broca i Wernickego (szczególnie okolica Wernickego nie może kontrolować okolicy Broca).

transkorowa ruchowa

Zaburzona jest mowa samodzielna (mowa od siebie) i pisanie. Zachowane jest powtarzanie i rozumienie.

korowa ruchowa

Zaburzona jest mowa samodzielna, powtarzanie i samodzielne pisanie. Zachowane jest rozumienie.